SAMSKRITAM (SAMSKRITA BHARATI) SHIKSHA
● SHIKSHA BOOK - 4 ● SHIKSHA BOOK - 5 ● SHIKSHA BOOK - 6
● SHIKSHA BOOK - 7 ● SHIKSHA BOOK - 8 ● SHIKSHA BOOK - 9
● SHIKSHA BOOK - 10 ● SHIKSHA BOOK - 11 ● SHIKSHA BOOK - 12
Book - 1 (प्रथमः पाठ:)
॥ सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः ||
In ambiguous matters noble men seek the counsel of their own conscience.
पदविभागः
इति महाकवि कालिदासविरचिते "अभिज्ञानाश्कुन्तलम्" इत्यस्य प्रथमाङ्कस्य २१तमः श्लोकः ।
पूर्वं न निबद्धा नूतनावधारणादीनि संशयविषयेषु विषयेषु विद्वान् मार्गदर्शनार्थं स्वस्य अन्तःकरणं अन्विषन्ति, तत् न विफलं भवति।
This is the 21st verse of issue 1 of "Abhigyanashkuntalam" composed by the great poet Kalidas.
In matters that are subjects of doubt such as a new concept that has not been dealt with earlier, the learned men seek their own conscience for guidance and it does not fail.
रामो राजमणिः सदा विजयते रामं रमेशं भजे ।
रामेणाभिहता निशाचरचमू रामाय तस्मै नमः ॥
रामान्नास्ति परायणं परतरं रामस्य दासोऽस्म्यहम् ।
रामे चित्तलयः सदा भवतु मे भो राम मामुद्धर ॥
१. कृदन्ताः
शतु - शानच् प्रत्ययः
समान समये कार्यद्वयं भवति चेत् एतत् शतृ प्रत्ययः, स शानच् प्रत्ययः इति उच्चयते। अत्र भेदं किम् यदि धातुः परस्मैपदी धातुः अस्ति, एतत् शतृ प्रत्ययः इति उच्चयते। यदि धातुः आत्मनेपदी धातुः अस्ति, एतत् शानच् प्रत्ययः इति उच्चयते।
शतृ-प्रत्यय रूप
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| पुंलिङ्गम् | पटन् | पटन्तौ | पटन्तः |
| स्त्रीलिङ्गम् | पटन्ती | पटन्त्यौ | पटन्त्यः |
| नपुंसकलिङ्गम् | पटत् / पटद् | पटन्ती | पटन्ति |
Read the following sentences -
| १. छात्रः पठन् निद्रां कृतवान् । | The student fell asleep reading. |
| २. बालः क्रीडन् मुदितवान् | | The boy felt happy playing. |
| ३. सः नमन् प्रार्थयति | | Saluting he is praying. |
| ४. अशोकः गच्छन् धेनुं इष्टवान् | | Ashoka wanted a cow while he was going |
| ५.भक्तः देवं पश्यन् प्रदक्षिणं कृतवान् | | The devotee looked at the god and circumambulated him |
| ६. एषः सुरां पिबन् लोकमेव विस्मृतवान् | | He forgot about the world while drinking alcohol |
| ७. यः धावन् आगतवान् सः गोपालः । | The one who came running is Gopala |
| ८. वटुः शलोकं स्मरन् उच्चारितवान् | | The brahmin remembered the verse and uttered it |
| ९. रजकः वस्त्रं क्षालयन् तिष्ठति | | The tailor washing the clothes stands. |
| १०. लेखकः लिखन् एव गानं शृणोति । | The writer listens to the song while writing. |
| ११. शिशुः स्खलन् पतितवान् | | The baby slipped and fell |
| १२. गायकौ गायन्तौ नेत्रे निमीलितवन्तौ | | The singers closed their eyes as they sang. |
| १३. यात्रिकौ मार्ग पृच्छन्तौ तीर्थयात्रां कृतवन्तौ | | The two pilgrims went on a pilgrimage asking for directions. |
| १४. कपयः खादन्तः एव उत्पतितवन्तः | | The monkeys jumped up while eating. |
| १५. दुर्जनाः निन्दन्तः एव तृप्तवन्तः । | The wicked were satisfied (by) scolding (others). |
| १६. सर्वे भिलन्तः सम्भाषणम् आरब्धवन्तः । | As all gathered, they began conversing. |
| १७. नृपाः न्यायम् अनुसरन्तः प्रजाः रक्षितवन्तः | | The kings followed justice and protected the people |
| १८. भारवाहाः पेटिकां बहन्तः एव पानीयं पीतवन्तः । | The heavymen drank the water while carrying the box. |
| १९. आरक्षकाः सर्वान् परिशीलयन्तः अग्रे गतवन्तः । | The guards went ahead, checking everyone. |
| २०. मार्गदर्शकाः इतिहासं बर्णयन्तः देवालयं दर्शयन्ति | | The guides show the temple while telling the history. |
The rules connected with शत्(अत्) प्रत्यय :
१. शतुप्रत्यय denotes present continuous tense. It means that the क्रिया has begun and not ended still. ( only 'अत्' remains of the प्रत्यय शतृ')
उदा - पठ् + शतृ (अत्) - पठत् (पठत् is the प्रातिपदिक of पठन्)
लिख् + शतृ (अत्) - लिखत्
क्रीडू + शतु (अत्) - क्रीडत्
उपविश् + शत् (अत्) - उपविशत्
२. शतृप्रत्यय is added only to Parasmaipada roots. Atmanepada roots take शानच् प्रत्यय in the same sense. (You will learn more about शानच् प्रत्यय in the following lessons.)
३. A participle ending in शतृप्रत्यय takes different forms in the three genders.
उदा - पतत् - पतन् (पुं..), पतन्ती (स्त्री), पतत् (नपुं)
४. These present participles are declined in all three genders, seven vibhaktis and three vachanas. ( In the following lessons you will be introduced to these step by step.)
Note:
1. The masculine nominative singular शत्रन्त closely resembles the लट्-प्रथमपुरुष-बहुवचन form of a root. If we remove the final ति from this the remaining portion is the पुंलिङ्ग-शत्रन्त-प्रथमा- एकवचन form of that root.| उदा | ए.व. | ब.व. | शत्रन्तं रूपम् |
| लिखति | लिखन्ति (लिखन् +ति) | लिखन् | |
| पिबति | पिबन्ति (पिबन् + ति) | पिबन् | |
| खादति | खादन्ति (खादन् + ति) | खादन् |
2. The following are the शत्रन्त forms of roots in पुंलिङ्ग प्रथमाविभक्तिः
| उदा | पठन् | पठन्तौ | पठन्तः |
| लिखन् | लिखन्तौ | लिखन्तः |
२. पदसङ्ग्रहः
गर्ह् गर्हँ विनिन्दने (चुरादिः उभयपदी सकर्मकः सेट् आधृषीयः) to blame, to criticize
कर्तरि लट्लकारः (परस्मैपदम्)
| गर्हयति , गर्हति | गर्हयतः , गर्हतः | गर्हयन्ति , गर्हन्ति |
| गर्हयसि , गर्हसि | गर्हयथः , गर्हथः | गर्हयथ , गर्हथ |
| गर्हयामि , गर्हामि | गर्हयावः , गर्हावः | गर्हयामः , गर्हामः |
कर्तरि लट्लकारः (आत्मनेपदम्)
| गर्हयते | गर्हयेते | गर्हयन्ते |
| गर्हयसे | गर्हयेथे | गर्हयध्वे |
| गर्हये | गर्हयावहे | गर्हयामहे |
कर्तरि लिट्लकारः (परस्मैपदम्)
| गर्हयाञ्चकार , गर्हयाम्बभूव , गर्हयामास | गर्हयाञ्चक्रतुः , गर्हयाम्बभूवतुः , गर्हयामासतुः | गर्हयाञ्चक्रुः , गर्हयाम्बभूवुः , गर्हयामासुः |
| गर्हयाञ्चकर्थ , गर्हयाम्बभूविथ , गर्हयामासिथ | गर्हयाञ्चक्रथुः , गर्हयाम्बभूवथुः , गर्हयामासथुः | गर्हयाञ्चक्र , गर्हयाम्बभूव , गर्हयामास |
| गर्हयाञ्चकर , गर्हयाम्बभूव , गर्हयामास , गर्हयाञ्चकार | गर्हयाञ्चकृव , गर्हयाम्बभूविव , गर्हयामासिव | गर्हयाञ्चकृम , गर्हयाम्बभूविम , गर्हयामासिम |
कर्तरि लिट्लकारः (आत्मनेपदम्)
| गर्हयाञ्चक्रे , गर्हयाम्बभूव , गर्हयामास | गर्हयाञ्चक्राते , गर्हयाम्बभूवतुः , गर्हयामासतुः | गर्हयाञ्चक्रिरे , गर्हयाम्बभूवुः , गर्हयामासुः |
| गर्हयाञ्चकृषे , गर्हयाम्बभूविथ , गर्हयामासिथ | गर्हयाञ्चक्राथे , गर्हयाम्बभूवथुः , गर्हयामासथुः | गर्हयाञ्चकृढ्वे , गर्हयाम्बभूव , गर्हयामास |
| गर्हयाञ्चक्रे , गर्हयाम्बभूव , गर्हयामास | गर्हयाञ्चकृवहे , गर्हयाम्बभूविव , गर्हयामासिव | गर्हयाञ्चकृमहे , गर्हयाम्बभूविम , गर्हयामासिम |
कर्तरि लुट्लकारः (परस्मैपदम्)
| गर्हयिता , गर्हिता | गर्हयितारौ , गर्हितारौ | गर्हयितारः , गर्हितारः |
| गर्हयितासि , गर्हितासि | गर्हयितास्थः , गर्हितास्थः | गर्हयितास्थ , गर्हितास्थ |
| गर्हयितास्मि , गर्हितास्मि | गर्हयितास्वः , गर्हितास्वः | गर्हयितास्मः , गर्हितास्मः |
कर्तरि लुट्लकारः (आत्मनेपदम्)
| गर्हयिता | गर्हयितारौ | गर्हयितारः |
| गर्हयितासे | गर्हयितासाथे | गर्हयिताध्वे |
| गर्हयिताहे | गर्हयितास्वहे | गर्हयितास्महे |
कर्तरि लृट्लकारः (परस्मैपदम्)
| गर्हयिष्यति , गर्हिष्यति | गर्हयिष्यतः , गर्हिष्यतः | गर्हयिष्यन्ति , गर्हिष्यन्ति |
| गर्हयिष्यसि , गर्हिष्यसि | गर्हयिष्यथः , गर्हिष्यथः | गर्हयिष्यथ , गर्हिष्यथ |
| गर्हयिष्यामि , गर्हिष्यामि | गर्हयिष्यावः , गर्हिष्यावः | गर्हयिष्यामः , गर्हिष्यामः |
कर्तरि लृट्लकारः (आत्मनेपदम्)
| गर्हयिष्यते | गर्हयिष्येते | गर्हयिष्यन्ते |
| गर्हयिष्यसे | गर्हयिष्येथे | गर्हयिष्यध्वे |
| गर्हयिष्ये | गर्हयिष्यावहे | गर्हयिष्यामहे |
कर्तरि लोट्लकारः (परस्मैपदम्)
| गर्हयतु , गर्हतु , गर्हयतात् , गर्हतात् | गर्हयताम् , गर्हताम् | गर्हयन्तु , गर्हन्तु |
| गर्हय , गर्ह , गर्हयतात् , गर्हतात् | गर्हयतम् , गर्हतम् | गर्हयत , गर्हत |
| गर्हयानि , गर्हानि | गर्हयाव , गर्हाव | गर्हयाम , गर्हाम |
कर्तरि लोट्लकारः (आत्मनेपदम्)
| गर्हयताम् | गर्हयेताम् | गर्हयन्ताम् |
| गर्हयस्व | गर्हयेथाम् | गर्हयध्वम् |
| गर्हयै | गर्हयावहै | गर्हयामहै |
कर्तरि लङ्लकारः (परस्मैपदम्)
| अगर्हयत् , अगर्हत् | अगर्हयताम् , अगर्हताम् | अगर्हयन् , अगर्हन् |
| अगर्हयः , अगर्हः | अगर्हयतम् , अगर्हतम् | अगर्हयत , अगर्हत |
| अगर्हयम् , अगर्हम् | अगर्हयाव , अगर्हाव | अगर्हयाम , अगर्हाम |
कर्तरि लङ्लकारः (आत्मनेपदम्)
| अगर्हयत | अगर्हयेताम् | अगर्हयन्त |
| अगर्हयथाः | अगर्हयेथाम् | अगर्हयध्वम् |
| अगर्हये | अगर्हयावहि | अगर्हयामहि |
| गर्हयेत् , गर्हेत् | गर्हयेताम् , गर्हेताम् | गर्हयेयुः , गर्हेयुः |
| गर्हयेः , गर्हेः | गर्हयेतम् , गर्हेतम् | गर्हयेत , गर्हेत |
| गर्हयेयम् , गर्हेयम् | गर्हयेव , गर्हेव | गर्हयेम , गर्हेम |
| गर्हयेत | गर्हयेयाताम् | गर्हयेरन् |
| गर्हयेथाः | गर्हयेयाथाम् | गर्हयेध्वम् |
| गर्हयेय | गर्हयेवहि | गर्हयेमहि |
| गर्ह्यात् | गर्ह्यास्ताम् | गर्ह्यासुः |
| गर्ह्याः | गर्ह्यास्तम् | गर्ह्यास्त |
| गर्ह्यासम् | गर्ह्यास्व | गर्ह्यास्म |
| गर्हयिषीष्ट | गर्हयिषीयास्ताम् | गर्हयिषीरन् |
| गर्हयिषीष्ठाः | गर्हयिषीयास्थाम् | गर्हयिषीढ्वम् , गर्हयिषीध्वम् |
| गर्हयिषीय | गर्हयिषीवहि | गर्हयिषीमहि |
कर्तरि लुङ्लकारः (परस्मैपदम्)
| अजगर्हत् | अजगर्हताम् | अजगर्हन् |
| अजगर्हः | अजगर्हतम् | अजगर्हत |
| अजगर्हम् | अजगर्हाव | अजगर्हाम |
| अजगर्हत | अजगर्हेताम् | अजगर्हन्त |
| अजगर्हथाः | अजगर्हेथाम् | अजगर्हध्वम् |
| अजगर्हे | अजगर्हावहि | अजगर्हामहि |
कर्तरि लृङ्लकारः (परस्मैपदम्)
| अगर्हयिष्यत् , अगर्हिष्यत् | अगर्हयिष्यताम् , अगर्हिष्यताम् | अगर्हयिष्यन् , अगर्हिष्यन् |
| अगर्हयिष्यः , अगर्हिष्यः | अगर्हयिष्यतम् , अगर्हिष्यतम् | अगर्हयिष्यत , अगर्हिष्यत |
| अगर्हयिष्यम् , अगर्हिष्यम् | अगर्हयिष्याव , अगर्हिष्याव | अगर्हयिष्याम , अगर्हिष्याम |
| अगर्हयिष्यत | अगर्हयिष्येताम् | अगर्हयिष्यन्त |
| अगर्हयिष्यथाः | अगर्हयिष्येथाम् | अगर्हयिष्यध्वम् |
| अगर्हयिष्ये | अगर्हयिष्यावहि | अगर्हयिष्यामहि |
गर्ह् - to blame, to criticize
| 1. | गर्हति - blames | कर्तरि लट् लकारः परस्मैपदम् | शिशुपालः कृष्णं गर्हति | Shishupala rebukes Krishna |
| 2. | गर्ह्यते - is blamed |
कर्मणि प्रयोगः लट् लकारः आत्मने पदम् | कौरवेण कृष्णः गर्ह्यते । The Kauravas condemn Krishna. |
| 3. | गर्हिष्यति - will blame | कर्तरि लृट्लकारः (परस्मैपदम्) | अध्यापकः श्वः गर्हिष्यति | The teacher will scold (you) tomorrow. |
| 4. | गर्हितव्यम् - should be blamed | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + तव्य - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः – सेट् (नपुंसकलिङ्गम्) | दुश्चरितं गर्हितव्यम् - Bad conduct is to be condemned |
| 5. | गर्हणीयम् | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + अनीयर् - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः – सेट् (नपुंसकलिङ्गम्) | अनृतं वक्तुं गर्हणीयम् It is condemnable to tell a lie |
| 6. | गर्हितः (पुं) he was blamed |
कृदन्तरूपाणि गर्ह् + क्त - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः – सेट् | He was blamed - तेन बालः गर्हितः | Therefore the child was blamed. |
| 7. | गर्हिता (स्त्री) She was blamed |
कृदन्तरूपाणि गर्ह् + क्त - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः - सेट् | तेन बाला गर्हिता | Then Bala was blamed |
| 8. | गर्हितम् (नपुं) It was blamed |
कृदन्तरूपाणि गर्ह् + क्त - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः - सेट् | तेन कुलं गर्हितम् | He blamed the clan |
| 9. | गर्हितवान् (पुं) - He blamed | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + क्तवतुँ - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः - सेट् | जटायुः रावणं गर्हितवान् । Jatayu blamed Ravana. |
| 10. | गर्हितवती (स्त्री) - She blamed | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + क्तवतुँ - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः - सेट् | सीता अपि गर्हितवती | Sita also condemned. |
| 11. | गर्हन् -(पुं) - (He) blaming | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + शतृँ - गर्हँ विनिन्दने - चुरादिः - सेट् | यजमानः गर्हन् गतवान् | The host went away scolding. |
| 12. | गर्हन्ती (स्त्री) - (She) blaming | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + शतृँ - गर्हँ विनिन्दने - चुरादिः - सेट् | दासी गर्हन्ती प्रविष्टवती । The maid entered, scolding. |
| 13. | गर्हित्वा – having blamed | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + क्त्वा - गर्हँ विनिन्दने - चुरादिः - सेट् | साधुं गर्हित्वा स सन्तुष्टः | He was satisfied to blame the saint |
| 14. | विगर्हा – having blamed | वि- गर्ह् | साधुं विगर्हा स सन्तुष्टः | He is satisfied with the rebuke of the saint |
| 15. | गर्हितुम् to blame | कृदन्तरूपाणि - गर्ह् + तुमुँन् - गर्हँ कुत्सायाम् - भ्वादिः - सेट् (अव्ययम्) | नीचः गर्हितुम् उद्युक्तः | The lowly one is about to condemn | |
३. प्रहेलिका
पर्वताग्रे रथो याति भूमौ तिष्ठति सारथिः ।
चलते वायुवेगेन पदमेकं न गच्छति ।।
पर्वतस्य उपरि रथः सञ्चरति । रथस्य सारथिः भूमौ तिष्ठति । रथः वायुवेगेन चलति । किन्तु एकमपि पदम् अग्रे न गच्छति । तर्हि किमेतत् ?
अत्र .रथः कुम्भकारचक्रः इत्यर्थः । कुम्भकारस्य चक्रं स्तम्भे परिभ्रमति, सारथिः (कुम्भकारः) भूमौ तिष्ठति।, यद्यपि द्रुतं भ्रमति तथापि एकं पदं पुरतः न गच्छति
The chariot is moving on the top of the mountain. The driver of the chariot stands on the ground. The chariot moves at the speed of the wind. But it doesn’t go one step further. So what is this?
Here, chariot means the potter's wheel. It rotates on a stand, and the charioteer (Potter) stands on the ground. Though it rotates fast it does not move one step forward
प्रश्न
रथः कस्मात् पदमेकमपि न अग्रे गच्छति वायुवेगेन गच्छन् ।
उत्तरम्:
रथः कुम्भकारचक्रं वायुवेगेन गच्छति । किन्तु एकस्मिन् स्थाने परिभ्रमति, अतः एकं पदमपि अग्रे न गच्छति।
Question
Why does the chariot not go forward even one step, though it moves with the speed of the wind?
Answer:
The chariot means the potter’s wheel which moves with the speed of the wind. But it moves round and round in one place, so it does not go forward even one step.
४. सुभाषितम्
|
(1) |
दम्भेन लोभेन भिया ह्रिया वा |
पदविभागः
दम्भेन, लोभेन, भिया, ह्रिया, वा, प्रायः, विनीतः, जनः, एषः, सर्वः, (भवति) बैराग्यतः, तु, आहृदयम्, विनीतम्, नरम्, वरम्, दुर्लभम्, एव, मन्ये |
सामान्यार्थः
मम मतं यत् अधिकांशजना: केवलं - दर्शयितुं वा लोभात् वा भयात् वा लज्जया वा इत्यादिकारणात् विनयशीलाः भवन्ति। निष्कामहृदया विनयशीलः महापुरुषः दुर्लब्धः इति अहं अनुभवामि ।
I am of the opinion that most people are humble only for reasons like - either to show off or due to greed or out of fear or out of shame. I feel that a great man who is without any desire and is modest from his heart is difficult to find.
सन्धिः
प्रायः + विनीतः — सन्धिः उकारः
विनीतः + जनः — विसर्ग सन्धिः उकारः
जनः + एषः — विसर्ग सन्धिः उकारः
एषः + सर्वः — सन्धिः उकारः
बैराग्यतः + तु — विसर्ग सन्धिः सकारः
तु + आहृदयम् — यण् सन्धिः
आहृदयम् + विनीतम् — अनुस्वार-सन्धिः
नरम् + वरम् — अनुस्वार-सन्धिः
वरम् + दुर्लभम् — अनुस्वार-सन्धिः
| क्रिया | - | मन्ये (भवति) |
| प्रथमा विभक्तिः | - | विनीतः, जनः, एषः, सर्वः |
| द्वितीया विभक्तिः | - | विनीतम्, नरम्, वरम्, दुर्लभम् |
| तृतीया विभक्तिः | - | दम्भेन, लोभेन, भिया, ह्रिया |
| अव्ययम् | - | वा, प्रायः, बैराग्यतः, तु, एव, आहृदयम् |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
क्रिया -(भवति)प्रायः सामान्यातः
| कः भवति? दीदृशः भवति? केन कारणेन भवति? |
एषः सर्वः जनः विनीतः दम्भेन लोभेन भिया ह्रिया |
प्रपञ्चे अनेकः मानवः विनयगुणयुक्तः कपटेन दुराशया भयेन लज्जया |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
क्रिया -मन्ये चिन्तयामि|
कः मन्ये किं मनये? कं दर्लभं मन्ये? कीदृशं नरम्? पुनः कीदृशं नरम्? कथं वनीतमं? केन कारणेन वनीतम्? |
अहम् दुर्लभम् नरम् वरम् वनीतम् आह्रदयम् वैराग्यतः |
(लेखकः) विरलम् मानवम् श्रेष्ठम् विनयशीलम् मनसा रागद्वेषं विना |
अन्वयः
प्रायः दम्भेन लोभेन भिया ह्रिया वा एषः सर्वः जनः विनीतः (भवति) बैराग्यतः तु आहृददयं विनीतम् नरं वरं दुर्लभम्, एव (अहं) मन्ये |
तात्पर्यम्
सामान्यातः प्रपञ्चे अनेकः मानवः विनयगुणयुक्तः (भवति) परन्तु अयं गुणः तस्य निजस्वरूपं नास्ति। कपटेन दयराशया भयेन लज्जया वा ेव एषः विनयगुणं प्रदर्शयति।
रागद्वेषं विना मनसा विनयशीलं श्रेष्ठं मानवं विरलम् इति लेखकः चिन्तयति।
व्याकरणांशाः| दम्भेन लोभेन भिया हिया वा प्रायः विनीतः जनः एषः सर्वः बैराग्यतः तु आहृदयम् विनीतम् नरम् वरम् दुर्लभम् एव मन्ये |
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - |
अ. पुं. तृ. ए.व. |
|
(2) |
यथा होकेन चक्रेण न रथस्य गतिर्भवेत् | |
पदविभागः
यथा हि, एकेन, चक्रेण न रथस्य गतिः, भवेत् |
एवम् पुरुषकारेण विना दैवम् न सिद्धयति ||
सन्धिः
| हि + एकेन | - | यण्- सन्धिः |
| गतिः + भवेत् | - | विसर्ग- सन्धिः रेफः |
| एवम् + पुरुषकारेण | - | अनुस्वार-सन्धिः |
| दैवम् + न | - | अनुस्वार-सन्धिः |
सामान्यार्थः
रथस्य गमनं एकेन चक्रेण न भवति ।
एवं मनुष्य-प्रयत्नं विना भाग्यं न लभते ।
| क्रिया | - | भवेत् , सिद्धयति |
| प्रथमा विभक्तिः | - | गतिः, दैवम् |
| तृतीया विभक्तिः | - | एकेन, चक्रेण, पुरुषकारेण |
| षष्ठी विभक्तिः | - | रथस्य |
| अव्ययम् | - | यथा हि, न, एवम्, विना |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
| क्रिया -न भवेत् का न भवेत्? कस्य गतिः न भवेत्? केन न भवेत्? कीदृशेन चक्रेण? |
गतिः रथस्य चक्रेण एकेन |
न सम्भवति गमनम् स्यन्दनस्य रथाङ्गेन |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
|
क्रिया-न सिद्धयति किं न सिद्धयति? केन न विना ? |
दैवम् पुरुषकारेण विना |
न फलति भाग्यम् मनुष्य-प्रयत्नेन विना |
अन्वयः
यथा एकेन चक्रेण रथस्य गति न भवेत् |
एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिद्धयति ||
तात्पर्यम्
एकेन चक्रेण रथः न गन्तुं शक्नोति । अस्य द्वौ भवितुमर्हति चक्राणि ।a तथा च प्रयोजनं मनुष्यप्रयत्नः च द्वयम् जीवनस्य चक्राणि । यदि पुरुषः सर्वथा किमपि प्रयत्नम् न करोति न्याय्यं च इच्छति यत् तस्य इच्छाः सिद्धाः भवेयुः, सः निराशः भविष्यति। केवलं सौभाग्यमात्रेण किमपि परिणामः न भवति।
व्याकरणांशाः
|
यथा हि एकेन चक्रेण न रथस्य गतिः भवेत् एवम् पुरुषकारेण विना दैवम् न सिद्धयति |
- - - - - - - - - - - - - |
अव्ययम् अव्ययम् अ.नपुं, तृ.वि., ए.व. अ.नपुं, तृ.वि., ए.व. अव्ययम् अ.पुं., ष.वि, ए.व. इ.स्त्री., प्र. ए. व. भ धातुः परस्मैपदी विधिलिङ् प्र. ए.व. अव्ययम् अ.पुं, तृ.वि., ए.व. अव्ययम् अ.नपुं., प्र., ए.व. अव्ययम् सिध् धातुः, परस्मैपदि लट् लकार, प्र, ए |
४. काव्य-कथा
In the previous semester, we read the story of the epic poem Raghuvamsha. Let us now read the story of "Shishupalavadha' by the poet Magha.
|| शिशुपालबधम् ||
नारदस्यागमनम्
भगवान् श्रीविष्णुः लोकरक्षणाय (लोकस्य - ष.वि; रक्षणाय - च.वि) कृष्णावतारं (द्वि.वि) गृहीतवान् (क्तवतुँ)।
Lord Vishnu took the incarnation of Krishna to protect the world.
सः वसुदेवस्य पुत्रो जातः।
सः वसुदेवस्य ( ष.वि) पुत्रो (पुत्रः + जातः -विसर्ग सन्धिः - उत्व) जातः (जन् + क्त)
He was born as the son of Vasudeva.
द्वारकायाश्च नृपः अभवत् ।
द्वारकायाश्च (द्वारकायाः + च) अभवत् (लङ् लकार, ए.व)
He also became king of Dwarka.
कदाचित् श्रीकृष्णं द्रष्टुं नारदमहर्षिः द्वारकाम् आगतवान् ।
कदाचित् (अव्यय) श्रीकृष्णं (द्वि.वि) द्रष्टुं(धातुः - दृश्, तुमुन्) नारदमहर्षिः (महा + ऋषि - गुणसन्धि) द्वारकाम् (आ. स्त्री, द्वि.वि) आगतवान्(उपसर्ग -आ + धातुः - गम्, पु.क्तवतुँ )।
Once the great sage Nārada came to Dvārakā to see Lord Kṛṣṇa.
कृष्णः नारदं पूजितवान्।
नारदं (द्वि.वि) पूजितवान् (धातुः - पूज्, पु. क्तवतुँ)
Krishna worshiped Narada.
योगक्षेमं च अपृच्छत् ।
योगक्षेमं (नपुं) च (अव्यय)अपृच्छत् (धातुः - प्रच्छ्, कर्तरि लङ्लकारः परस्मैपदम्)
He also enquired asked about the welfare.
नारदमुनिः एवम् उक्तवान् - “कृष्ण ! भवान् सर्वं जानाति । सर्वज्ञो हि भवान् ।
एवम् (अव्यय) उक्तवान् (धातुः -वच् + क्तवतुँ) -“कृष्ण (सम्बोधन)! भवान् (सर्वनाम)सर्वं (अव्यय) जानाति (धातुः - ज्ञा, कर्तरि लट्लकारः (परस्मैपदम्) सर्वज्ञो (सर्वज्ञः + हि = विसर्ग सन्धिः - उत्व)
Narada said thus: “Krishna! You know everything. For you are omniscient.
तथापि देवेन्द्रस्य सन्देशं गृहीत्वा आगतोऽस्मि । कृपया श्रूयताम् इति ।
तथापि (अव्यय) देवेन्द्रस्य (ष.वि) सन्देशं (द्वि.वि) गृहीत्वा (ग्रह् + क्त्वा, अव्यय)
आगतोऽस्मि (आगतः + अस्मि -पूर्वरूप संधि)
कृपया (धातुः - कृपा, स्त्री., तृतीया वि.) श्रूयताम् (धातुः - श्रु - कर्मणि प्रयोगः लोट् लकारः आत्मने पदम्, प्रथम पुरुषः), इति (अव्यय)
However, I have come with a message from Indra. Please listen to me. Thus said Narada.
पुरा हिरण्यकशिपुर्नाम दैत्यो लोकान् पीडयति स्म ।
पुरा (अव्यय)हिरण्यकशिपुर्नाम (हिरण्यकशिपुः + नाम - विसर्ग सन्धिः - रुत्व) दैत्यो लोकान् (दैत्यः + लोकान् - विसर्ग सन्धिः - उत्व) पीडयति (धातुः -पीड् लट् लकारः ) स्म (अव्यय)
In the past, a demon named Hiranyakasipu tormented the world.
अखिलोऽपि लोकः तस्मात् भीतः ।
अखिलोऽपि (अखिलः + अपि - - विसर्ग सन्धिः - उत्व पूर्वरूपम्) लोकः तस्मात् (अव्यय) भीतः (भी + क्त)
The whole world is afraid of him.
तदा भवान् नरसिंहावतारं गृहीत्वा तं राक्षसं नखैः छित्त्वा हतवान् ।
तदा (अव्यय) भवान् नरसिंहावतारं (द्वि.वि) गृहीत्वा (क्त्वा) तं (तद् - पुं. -द्वि.वि) राक्षसं (द्वि.वि) नखैः (धातुँ - नख तृ.वि. ब.व) छित्त्वा (क्त्वा) हतवान् (क्तवतुँ)
Then you took the form of a lion and cut the demon with your nails and killed him
मृतः हिरण्यकशिपुः जन्मान्तरे रावणो जातः ।
मृतः (मृ + क्त ) हिरण्यकशिपुः जन्मान्तरे (जन्म +अन्तरे सवर्णे दीर्घः सन्धिः) रावणो जातः । (रावनः + जातः विसर्ग सन्धिः - उत्व )
Hiranyakasipu died and in his next life he became Rāvaṇa.
पुनरपि जनान् मुनीन् च पीडयितुम् आरब्धवान् ।
पुनरपि (पुनः + अपि - रुत्व सन्धिः)जनान् (धातुः - जन, द्वि.वि, ब.व)
मुनीन् (धातुः - मुनि, द्वि.वि, ब.व) च (अव्यय) पीडयितुम् (पीड् + तुमुँन् )आरब्धवान् (आङ् + रभ् + क्तवतुँ)
Once again he began to persecute the people and the sages.
भवानपि पुनः दशरथस्य पुत्रः श्रीरामो भूत्वा सीतापहारकं तं हतवान् ।
भवानपि (भवान् + अपि) पुनः दशरथस्य (ष.वि) पुत्रः श्रीरामो (श्रीरामः + भूत्वा)
भूत्वा (भू + क्त्वा)सीतापहारकं (सीता + अपहारकं नपुं) तं हतवान् (हन् + क्तवतुँ)
You too, once again, became Sri Rama, the son of Dasaratha, and killed him who had abducted Sita.
यथा (अव्यय) लोके (लोक - स.वि) नटः अन्यं वेषं धृत्वा रङ्गभूमिम् (भूमि - इ.स्त्री. द्वि.वि)आगच्छति, तथा (अव्यय) स राक्षसः (सः + राक्षसः विसर्ग लोप सन्धिः) इदानीं (अव्यय) ‘शिशुपाल इति नाम्ना (नामन् - नपुं तृ.वि. ) उत्पन्नः (उत् + पद् + क्त - पुं)
Just as in the world an actor comes to the theater in another disguise, so that monster now emerged as ‘Shishupala’.
तस्य दौर्जन्यम् असहनीयम् ।
तस्य (तद् - पुं, ष.वि) दौर्जन्यम् (नपुं, द्वि.वि) असहनीयम् ((अ-समास +सह् + अनीयर्, नपुं)
His cruelty is unbearable.
जनाः दुःखिताः सन्ति।
दुःखिताः (दुःख + क्त, ब.व)
People are unhappy.
पूर्व यथा भवान् राक्षससंहारं कृत्वा लोकोपकारं कृतवान् तथा इदानीमपि शिशुपालस्य वधं करोतु इति इन्द्रसन्देशं नारदः श्रावितवान् ।
श्रावितवान् (श्रु + णिच् + क्तवतुँ) Just as you have done good to the people by destroying the demons in the past, please kill Shishupala now too,” Narada conveyed the message of Indra.
श्रीकृष्णः नारदस्य वचनं श्रुत्वा 'तथास्तु' इत्यङ्गीकृतवान् । सन्तोषेण नारदमहर्षिः द्वारकानगरात् निवृत्तवान्' ।
Hearing the words of Nārada, Lord Kṛṣṇa agreed, 'So be it. Satisfied, the great sage Narada withdrew from Dwarka.
१. श्रीकृष्णं द्रष्टुं कः आगतवान् ?
श्रीकृष्णं द्रष्टुं नारदः आगतवान्
२. नारदः कस्य सन्देशं गृहीत्वा आगतवान् ?
नारदः देवेन्द्रस्य सन्देशं गृहीत्वा आगतवान् |
३. रावणः पूर्वजन्मनि कः आसीत् ?
रावणः पूर्वजन्मनि हिरण्यकशिपुः आसीत् |
४. कस्य दौर्जन्यम् असहनीयम् ?
शिशुपालस्य दौर्जन्यम् असहनीयम्
५. शिशुपालस्य वधात् किं भविष्यति ?
शिशुपालस्य वधात् लोकोपकारं भविष्यति |
६. अन्वयरचना
|
(1) |
परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः |
पदविभागः
परोपकाराय, फलन्ति, वृक्षाः, परोपकाराय, वहन्ति, नद्यः,
परोपकाराय, दुहन्ति, गावः, परोपकारार्थम्, इदम्, शरीरम् (अस्ति) ।
सन्धिः
इदम् + शरीरम् = अनुस्वार-सन्धिः
सामान्यार्थः
वृक्षाः परभक्षणाय फलं ददति, परोपयोगाय नद्यः प्रवहन्ति, गावः परार्थे दुग्धं ददति तथा च एतत् शरीरं परोपकाराय प्रयोक्तव्यम्।
वाक्य-विश्लेषणम्
| क्रिया प्रथमा वि. चतुर्थी वि. अव्ययम् |
- - - - |
फलन्ति, वहन्ति, दुहन्ति, (अस्ति) वृक्षाः, नद्यः, गावः, इदम्, शरीरम् परोपकाराय परोपकारार्थम् |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
| क्रिया के फलन्ति? किमर्थं फलन्ति ? क्रिया काः वहन्ति ?किमर्थं वहन्ति ? क्रिया काः दुहन्ति ? किमर्थं दुहन्ति क्रिया अस्ति किंअस्ति कीदृशं शरीरम् किमर्थं अस्ति |
फलन्ति |
फलानि यच्छन्ति तरवः अन्येषां कृते प्रवहन्ति सरितः अन्येषां कृते क्षीरं ददाति धेनवः अन्येषां कृते वर्तते देहः एषः अन्येषां कृते |
अन्वयः
वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति ।
नद्यः परोपकाराय वहन्ति ।
गावः परोपकाराय दुहन्ति ।
इदं शरीरं परोपकारार्थम् (अस्ति) ।
तात्पर्यम
तरवः अन्येषां कृते फलानि यच्छन्ति ।
सरितः अन्येषां कृते प्रवहन्ति ।
धेनवः अन्येषां कृते क्षीरं ददाति ।
एषः देहः अपि अन्येषां साहाय्यार्थम् एव (अस्ति)।
व्याकरणांशाः
| परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः वहन्ति नद्यः दुहन्ति गावः परोपकारार्थम् इदम् शरीरम् अस्ति |
अ.पुं., च.वि., ए.व. फल् धातुः लट्-लकारः प्र., ब.व. अ.पुं., प्र., ब.व. वह् धातुः लट्-लकारः प्र., ब.व. ई.स्त्री., प्र., ब.व. दुह् धातुः, लट्-लकारः प्र., ब.व. ओ.(गो )स्त्री. प्र., ब.व. अव्ययम् अ.नपुं., प्र., ए.व. सर्वनाम म.नपुं., प्र., ए.व. अस् धातुः लट्-लकारः प्र., ए.व. |
|
(2) |
व्यासं वसिष्ठनप्तारं शक्तेः पौत्रमकल्मषम् | |
पदविभागः
व्यासं वसिष्ठनप्तारं शक्तेः पौत्रम्, अकल्मषम्, पराशरात्मजं वन्दे शुकतातं तपोनिधिम् (अहम्)
सन्धिः|
व्यासं + वसिष्ठनप्तारम् वसिष्ठनप्तारम् + शक्तेः पराशरात्मजम् + वन्दे शुकतातम् + तपोनिधिम् |
- अनुस्वार-सन्धिः - अनुस्वार-सन्धिः - अनुस्वार-सन्धिः - अनुस्वार-सन्धिः |
सामान्यार्थः
वसिष्ठस्य प्रपौत्रः शक्तिपौत्रः पराशरपुत्रः शुकस्य पिता च निर्दोषः तपस्यालयः आसीत् तं व्यासं वन्दे।
वाक्य-विश्लेषणम्
|
क्रियापदम् |
वन्दे |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
| क्रिया कः वन्दे? कं वन्दे? कीदृशं व्यासम्? पुनः कीदृशं व्यासम्? कस्य पौत्रम्? पुनः कीदृशं व्यासम्? पुनः कीदृशं व्यासम्? पुनः कीदृशं व्यासम्? पुनः कीदृशं व्यासम्? |
वन्दे अहम् व्यासम् वसिष्ठनप्तारम् पौत्रम् शक्तेः पराशारात्मजम्, अकल्मषम् शुकतातम्, तपोनिधिम् |
नमामि महर्षिवेदव्यासम् वसिष्ठमहर्षेः प्रपौत्रम् पुत्रस्य पुत्रम् शक्तिमफर्षेः पराशरमहर्षेः पुत्रम् निर्मलम् शुकमुनेः जनकम् तपोनिष्ठम् |
अन्वयः
वसिष्ठनप्तारं शक्तेः पौत्रम् पराशरात्मजं शुकतातं अकल्मषं तपोनिधिं व्यासं अहं वन्दे
तात्पर्यम्
वसिष्ठमहर्षेः प्रपौत्रं शक्तिमहर्षेः पुत्रस्य पुत्रं पराशरमहरषेः पुत्रं शुकमनेः जनकं निर्मलं तपोनिष्ठं व्यासमहर्षिमं (अहं) नमामि ।
व्याकरणांशाः
|
व्यासं |
- |
अ.पुं., द्वि, ए.व. |
७. सन्धिः - व्यञ्जनसन्धयः
वर्णद्वयस्य वा शब्दस्य वा संयोगेन यः विकारः सन्धि उच्यते । सन्धिं कुर्वन् कदाचित् एकं अक्षरं, कदाचित् उभयोः अक्षरयोः विकारं भवति तथा च कदाचित् उभयोः अक्षरयोः स्थाने तृतीयः अक्षरः निर्मीयते । एतेन सन्धिविधिना शब्दाः अपि निर्मीयन्ते|
A change in the combination of two letters or words is called a sandhi. When joining letters or words, sometimes one syllable, sometimes both syllables are modified and sometimes a third syllable is formed in place of both syllables. Words are also formed by this method of conjugation;
पूर्वपदस्य अन्तिमाक्षरम् + परपदस्य आद्यक्षरम्
- नूतन अक्षरम् भवति (आदेशः)
- परिवर्तनं (आजमः)
- लोपः भवति (लोपः)
- प्रकृतिभावः
व्यनसन्धिः बहुविधः | तेषु महत्त्वपूर्णाः अधः दत्ताः सन्ति।
There are many kinds of व्यञ्जनसन्धिः | Important among them are given below.
१. श्चुत्वसन्धिः
{ सकार + तवर्ग: } + { शकार: + चवर्गः } = { शकार: + चवर्गः }
( first varga changes to equivalent in the second varga ) (order can be reversed also )
{ त } + { च … ञ श } or { च … ञ श } + { त } –> { च }
{ स } + { च … ञ श } or { च … ञ श } + { स } –> { श }
सत् + चित् = सच्चित्
अस्याः सन्धिस्य सूत्रम् - 'श्तोः श्चुना: श्चुः'।
अस्य सूत्रानुसारं यदा शकारचवर्गस्य ( श, च, छ, झ, ञ) अक्षराणि सकार-तकार (श, त, थ, द, ध, न) वर्गेभ्यः पूर्वं वा पश्चात् वा आगच्छन्ति तदा वर्गःसकार एवं तवर्ग तत्र स्थानपयः, शकरः, चवर्गवर्णः च क्रमशःआदेशो भवति।
| स् | श् | श् |
|
त थ द ध न |
च छ ज झ ञ |
च छ ज झ ञ |
I. Study the following examples -
| वैकुण्ठे शेषतल्पे हरिश्शेते | शेष – Seshnaaag, तल्प – bed, शेते { शी धातुः } sleep Hari sleeps on the bed of Sheshnag in Vaikuntha |
हरिश्शेते = हरिस् + शेते (sleep) (स् + श् = श्) | |
| रामः लक्ष्मणश्च अरण्यं गतौ | Rama and Lakshmana went to the forest |
लक्ष्मणश्च = लक्ष्मणस् + च (स् + च् = श्) | |
| सायङ्काले मन्दं मरुच्चलति | In the evening the wind blows slowly |
मरुच्चलति = मरुत्(wind) + चलति (त् + च् = च्) |
|
| आकाशे शरच्चन्द्रः प्रकाशते | The autumn moon shines in the sky |
शरच्चन्द्रः = शरत् + चन्द्रः (त् + च् = च्) |
|
| सञ्जीविनी मृतम् उज्जीवयति | The sanjivini medicine revives the dead |
उज्जीवयति = उत् + जीवयति (त् + ज् = ज्) |
|
| बालः मूच्शकटिकां रचितवान् | The child made a wowen cart | |
मूच्शकटिकां = मूत् + शकटिका (cart)(त् + श् = च्) |
|
| तज्ज्ञात्वा पठ | Knowing that, read | |
तज्ज्ञात्वा = तत् + ज्ञात्वा (त् + ज्ञ् = ज्) |
|
| कश्चन भिक्षुकः आगतः | A monk came | |
कश्चन = कस् + चन (स् + च् = श्) | |
| भवान् यत् वदति तच्चिन्त्यम् | What you say is thought provoking |
तच्चिन्त्यम् = तत् + चिन्त्यम् (त् + च् = च्) | |
| कियच्चिरं प्रतीक्षणीयं मया ? How long do I have to wait? |
कियच्चिरम् = कियत् (how much)+ चिरम् (long time) (तू + च् = च्) |
I. Join the words: | ||
|
१. शिशुस् + शेते |
- |
शिशुश्शेते |
|
२. रामस् + शालाम् |
- |
रामशशालाम् |
|
३. सन् + जयः |
- |
सञ्जयः |
|
४. सत् + जनः |
- |
सज्जनः |
|
५. तत् - छाया |
- |
तच्छाया |
|
६. एतत् - च |
- |
एतच्च |
|
७. सत् + चित् |
- |
सच्चित् |
|
८. तत् + ज्वलति |
- |
तज्चलति |
|
९. विधुत् + जिह्वः |
- |
विधुज्जिह्वः |
|
१०. बृहत् + छत्रम् |
- |
बृहच्छत्रम् |
|
१. विष्णुश्नालयति |
विष्णुस् + चालयति |
(स् + च् = श्) |
|
२. गुणिक्षयः |
गुणिन् + जय |
(न् + ज् = ञ्) |
|
3. सुहज्ञगाम |
सुहृत् + जगाम |
(त् + ज् = ज्) |
|
४. सुहज्जटायुः |
सुहृत् + जटायुः |
(त् + ज् = ज्) |
|
५. नदीश्च |
नदीस् + च |
(स् + च् = श्) |
|
६. अन्यच्छत्रम् |
अन्यत् + छत्रम् |
(त् + छ् = च्) |
|
७. विपच्च |
विपत् + च |
(त् + च् = च्) |
|
८. सच्शक्तिः |
सत् + शक्तिः |
(त् + श् = च्) |
|
९. उच्चाटनम् |
उत् + चाटकम् |
(त् + च = च्) |
|
१०. तज्जीवनम् |
तत् + जीवनम् |
(त् + ज् = ज्) |
२. ष्टुत्वसन्धिः
{ सकार + तवर्ग: } + { षकार: + टवर्गः } = { षकार: + टवर्गः }
( first varga changes to equivalent in the second varga ) (order can be reversed also )
{ त } + { ट … ण ष } or { ट … ण ष } + { त } –> { ट }
तत् + टीका = तट्टीका
सकारस्य षकारटवर्गाभ्यां योगे सकारस्य षकारः, तवरगस्य षकारटवर्गाभ्यां योगे तवर्गस्य क्रमात् चवर्गः आदेशो भवति।
Read the following examples.
|
मल्लिनाथेन कुमारसम्भवस्य बृहट्टीका लिखिता | |
बृहट्टीका = बृहत् + टीका = (त् + ट् = ट्) |
|
सः उट्टङ्कनं करोति | |
उट्टङ्कनम् = उत् + टङ्कनम् (त् + ट् = ट्) |
|
पतङ्गः आकाशे उड्डयते। |
उड्डयते = उत् + डयते (त् + ङ् = ड्) |
|
रामेण धनुष्टङ्कारः कृतः | |
धनुष्टङ्कारः = धनुस् + टङ्कारः (स् + ट् = ष्) |
|
कन्याष्षोडश कूपात् जलम् आनयन्ति । |
कन्याष्पोडश = कन्यास् + षोडश (स् + ष् = ष्) |
|
बालिकाष्षोढा विभक्ताः | (षोढ़ा - into six groups) |
बालिकाष्षोढा = बालिकास् + षोढा (स् + ष् = ष्) |
|
पतड्डमरुकं सः गृहीतवान् | |
पतड्डमरुकं = = पतत् + डमरुकम् (त् + ङ् = ङ्) |
|
तड्डोलायमानम् अस्ति | |
तड्डोलायमानम् = तत् + डोलायमानम् (त् + ड् = ड्) |
| स् | ष् | ष् |
|
त थ द ध न |
ट् ठ् ड् ढ् ण् |
ट् ठ् ड् ढ् ण् |
III. Join Sandhi:
|
१. तत् + टीका |
= |
तट्टीका |
|
२. नदत् + डमरुकम् |
= |
नदडुमरुकम् |
|
३. दलास् + षट् |
= |
दलाष्षट् |
|
४. चक्रिन् + ढौकसे |
= |
चक्रिण्ठौकसे |
|
५. असकृत् + टङ्कनम् |
= |
असकृट्टङ्कनम् |
|
६. बालिकास् + षोडश |
= |
बालिकाष्षोडश |
IV. Disjoin Sandhi and point out the letters that have joined according to sandhi rule:
उदा - एतड्डमरुकम् = एतत् + डमरुकम् (त् + ड् = ड्)
|
१. सट्टिप्पणी |
= सत् + टिप्पणी |
(त् + ट् = ट्) |
|
२. बालष्षष्ठः |
= बालस् + षष्ठः |
(स् + ष् = ष्) |
|
३. बृहट्टङ्कशाला |
= बृहत् + टङ्कशाला |
(त् + ट् = ट्) |
|
४. असकूड्डयनम् |
= असकृत् + डयनम् |
(त् + ड् = ड्) |
|
५. स्याढ्ढक्का |
= स्यात् + ढक्का |
(त् + ढ् = ढ्) |
|
६. भयकृड्डामरः |
= भयकृत् + डामरः |
(त् + ड् = ड्) |
|
७. हसड्डिम्भः |
= हसत् + डिम्भः |
(त् + ड् = ड्) |
|
८. शरड्डम्बरः |
= शरत् + डम्बरः |
(त् + ड् = ड्) |
८. लौकिकन्यायाः
"काकतालीयन्यायः"
यदा द्वौ घटनाः युगपत् भवन्ति तदा एतत् वाक्यं प्रयुज्यते । काकः तालवृक्षे उपविशति। तस्मिन् क्षणे तालवृक्षात् पत्रं पतति भूमौ । घटनाद्वयं युगपत् भवति, तयोः सम्बन्धः नास्ति। न हि हेतुभावो भावः । एतादृशेषु घटनासु एषा व्याख्या उद्धृता भवति ।
This maxim is used when two events happen simultaneously. A crow sits on a palm tree. At that moment a leaf falls from the palm tree to the ground. The two events happen simultaneously, there is no relationship between the two. There is no sense of cause and effect. In such happenings, this maxim is quoted.
भिक्षुपादप्रसारन्यायः
याचकस्य पादौ प्रसारयितुं अपि स्थानं नासीत् । एकः उत्तमः सामरीयः तस्मै शयनस्थानं प्रदत्तवान्। परन्तु कालान्तरे याचकः सम्पूर्णं गृहं गृहीत्वा स्वामिनं स्वयमेव बहिः क्षिप्तवान् । एतादृशे सति एषा व्याख्या प्रयुक्ता भवति ।
यः अस्माकं सहायतां करोति तं प्रति कृतज्ञता प्रदरंशनीयम्।
A beggar had no place even to stretch his legs. A good samaritan offered him a place to lie down. But, in course of time, the beggar occupied the entire house and threw out the owner himself. In such a situation, this maxim is used.
We should be grateful to the one who helps us.
९.सङ्ग्राह्मविषयाः
अ. Here is a description of the boundary of our country in the Puranas.
उत्तरं यत्समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् ।
वर्ष तद् भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः ।।
The region to the north of the ocean and to the south of Himalayas is known as भारतवर्षम् | The inhabitants here are called भारतीयाः | (Here the word 'वर्ष' refers to a continent within Jambudvipa. Of the nine Varshas in जम्बूद्वीप, भारतम् is the ninth.)
सागरस्य उत्तरदिशि हिमालयस्य दक्षिणे च प्रदेशः भारतीम् | अत्र निवसन्तः भारतीयाः | (अत्र अफशब्देन जम्बुद्वीपे सह महाद्वीपः निर्दिश्यते । जम्बुजिष्ठे नववर्षेषु भारतम् नवमः ।)
रत्नाकराधौतपदां हिमालयकिरीटिनीम् |
ब्रह्मराजर्षिरत्नाढ्यां वन्दे भारतमातरम् ।।
Oh Bharatamata ! I salute you. Your feet are washed by the ocean king. Himavan is your crown. Brahmin sages and Royal sages are the jewels on your body.
अहो भरतमाता ! अहं भवन्तं नमस्कारं करोमि। तव पादौ समुद्रराजेन प्रक्षालिताः | हिमावनं तव मुकुटम्।
ब्राह्मणर्षयः राजर्षयः च तव शरीरे रत्नाः |
आ. Contribution of Bharatha to the field of Mathematics and Science.
-
- Invention of Zero
- Indian numerals
- Decimal system
- Algebra
- Trigonometry
- Ayurveda school of medicine
- Atomic theory
- Surgery/Cosmetic surgery
- Yoga
शिक्षा - प्रथमः पाठः Questions
I. अधोलिखिते वाक्ये विभक्तीः निर्दिशत |
|
१. भिक्षुकः - beggar |
अ.पुं., (भिक्षुक) प्रथमा वि. |
|
२. क्षुधायाः - with hunger |
आ.स्त्री (क्षुधा) षष्ठी वि. |
|
३. शमनाय - For killing of animals |
अ.नपुं., (शमन) चतुर्थी वि. |
|
४. पादाभ्याम्- with two legs |
अ.पुं., (पाद) द्वि.व. तृतीया वि. |
|
५. एव - also |
अव्ययम् |
|
६. ग्रामात् – from village |
अ.पुं., (ग्राम) पञ्चमी वि. |
|
७. ग्रामं - village |
अ.पुं., (ग्राम) द्वितीया वि. |
|
८. गत्वा – after going |
क्त्वा अव्ययम् |
|
९. भिक्षां - alms |
अ.पुं., (भिक्षुक) द्वितीया वि., ब.व. |
|
१०. याचते - begs |
(याच्) कर्तरि लट्लकारः (आत्मनेपदम्) |
|
११. सर्वत्र - Everywhere |
अव्ययम् |
II. अधोनिर्दिष्टानां शत्रनतपुंलिङ्गरूपाणि लिखत :
| १. रक्षति | रक्षन् |
| २. वहति | वहन् |
| ३. भषति (barks) | भषन् |
| ४. धावन्ति | धावन्तः |
| ५. गच्छति | गच्छन्तः |
III. उत्तरयत ।
१. आहृदयं विनयशीलतायाः कारणं किम् ?
आहृदयं विनयशीलतायाः कारणं वैराग्यम् |
२. केन विना दैवं न सिद्ध्यति ?
पुरुषकारेण विना दैवं न सिद्धयति ।
३. रथस्य गतिः केन न भवति ?
रथस्य गतिः एकेन चक्रेण न भवति |
IV. अन्वयरचनां कुरुत |
१. न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते |
पदविभागः
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रम् इह विद्यते
सन्धिः
पवित्रमिह - पवित्रम् + इह
क्रिया - न विद्यते
किं न विद्यते ? - पवित्रम्
कीदृशं पवित्रम् ? - सदृशम्
केन सदृशम् ? - ज्ञानेन
कुत्र न विद्यते ? - इह
अन्वयः
ज्ञानेन सदृशं पवित्रम् इह नहि विद्यते ।
तात्पर्यम
इह लोके ज्ञानेन समं पवित्रम् अन्यत् न किञ्चन विद्यते ।
२. धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ।
क्रिया सम्भवामि,
कः सम्भवामि ? - (अहम्)
किमर्थम् ? - धर्मसंस्थापनार्थाय
कदा सम्भवामि ? - युगे युगे
संयोज्य लिखत ।
| १. मनस् + चञ्चलम् |
= मनश्चश्चलम् |
| २. गच्छत् + जनः | = गच्छज्जनः |
| ३. धीमत् + छात्रः | = धीमच्छात्रः |
| ४. सकृत् + चालय | = सकृच्चालय |
| ५. बहवस् + चोराः | = बहवश्चोराः |
Book - 2 (द्वितीय: पाठ:)
|| मनो हि हेतुः सर्वेषाम् इन्द्रियाणां प्रवर्तने ||
पदविभागः
मनो हि हेतुः सर्वेषाम् इन्द्रियाणाम् प्रवर्तने |
अन्वयः
सर्वेषाम् इन्द्रियाणां प्रवर्तने मनो हि हेतुः (अस्ति/भवति)
तात्पर्यम्
अस्माकं शरीरे सकलानाम् इन्द्रिय-कार्याणां कारणं मनः एव अस्ति । मनः नियन्त्रितम् अस्ति चेत् इन्द्रियाणि अपि नियन्त्रिनाणि भवन्ति ।
Mind is the cause of all the activities of sense organs.
- Ramayana
१. कृदन्ताः शतृ - प्रथमा (विशेषक्रियापदानि)
In the previous lesson, you got familiar with the प्रथमाविभक्ति forms of present participles (शत्रन्ताः) like पठन्, गच्छन् (one who is reading, one who is going), etc. Now you will learn the forms of some irregular verbs.
Study the following examples –
| पिता कार्य कुर्वन् पुत्रं इष्टवान् | While doing his work the father saw the son. |
| अरविन्दः गीतं शृण्वन् चित्रं लिखति | Aravinda draws a picture while listening to a song. |
| राकेशः पादत्राणं क्रीणन् धनस्यूतात् धनं स्वीकृतवान् | Rakesh took money from the wallet while buying footwear. |
| शिशुः रुदन् पितामहीम् आहूतवान् । The baby cried and called his grandmother. |
| वृद्धः इदानीं घनाहारं स्वीकर्तुं शक्नुवन्' अस्ति | The old man is now able to accept dense food |
| एतत् अकार्यम् इति जानन् अपि सः उत्कोचं’ स्वीकरोति । Even though he knows that this is wrong, he accepts the bribe. |
| बालकः कन्दुकं क्रीणन् मार्ग पश्यति । The boy is buying a ball and looking at the road. |
| लेखकः प्रशस्तिं भ्राप्नुबन् गतदिनानि स्मृतवान् | The author remembered the days of the past, whispering the praise |
| रवीन्द्रः पुत्रं गृह्णन् यानम् आरूढवान् | Ravindra took his son and got into the carriage |
| शिक्षकः उत्तरं ददत् कक्ष्यातः गतवान् | The teacher answered and left the classroom |
| सैनिकः दण्डनायकात् बिभ्यत् प्रतिगतवान् | The soldier returned afraid of the commander of the staff |
| ते नूतनप्रकोष्ठे रज्जुं बघ्नन्तः गीतवन्तः । They sang tying a rope in the new room. |
| नायकाः मित्रस्य कष्टं जानन्तः साहाय्यं कृतवन्तः । The heroes knew their friend was in trouble and helped him. |
| शिशवः मातरं स्मरन्तः रुदन्तः आसन् । The babies cried as they missed their mother. |
| ते प्रतिवर्ष जन्मदिनोत्सवे रुग्णेभ्यः फलं ददतः आसन् | They used to give fruits to the sick every year on their birthdays |
| जनाः वार्ताः शृण्वन्तः हर्षोद्गारं कृतवन्तः | People cheered as they heard the news |
| अन्धाः भित्तिं गृह्णन्तः सोपानानि आरूढवन्तः | The blind men climbed the steps taking the wall |
| कार्यकर्तारः कार्य कुर्बन्तः गीतं गीतवन्तः | The workers sang songs while working |
| कौरवाः जानन्तः अपि अधर्मम् आचरितवन्तः | The Kauravas committed iniquity even though they knew it |
| बालाः सर्पात् बिभ्यतः धावितवन्तः । Children who were scared of the serpent ran away. |
Note :
- In the previous lesson, you learned the शत्रन्त forms of regular verbs like गच्छन्, पिबन् , etc. Given here are the YAR forms of some विशेषक्रियापदानि | Carefully read them and memorize.
- In the tenth sentence above “ददत्' is the शात्रन्त form. You may wonder why it is different from पठनू | You have learned about the grouping of roots into ten ganas. The शत्रन्त forms of the roots of the third gana do not have नकारः | Hence the form ददतू । The plural of the same will be ददतः | Similarly, in बिभ्यतः, दधत् , etc., there is no नकारः |
- The plural forms of all the irregular verbs used in the above sentences are given in the exercise below.
अभ्यासः
I. अधस्तनक्रियापदानां बहुवचनान्तं रूपं इष्ट शत्रनवपुंलिङ्गैकवचनान्तं रूपं लिखत |उदा - करोति कुर्वन्ति कुर्वन्
| १. शृणोति | शृण्वन्ति | शृण्वन् |
| २. बध्नाति | बध्नन्ति | बध्नन् |
| ३. रोदिति | रुदत्ति . | रुदन् |
| ४. शक्नोति | शक्नुवन्ति | शक्नुवन् |
| ५. जानाति | जानन्ति | जानन् |
| ६. क्रीणाति | क्रीणन्ति | क्रीणन् |
| ७. आप्नोति | आण्नुवत्ति | आप्नुवन् |
| ८. गृह्णाति | गृह्णन्ति | गृह्णन् |
| ९. ददाति | ददति | ददत् |
| १० बिभेति | विभ्यति | बिभ्यत् |
II. अधोनिर्विष्टानां क्रियापदानां शात्रन्वपुंलिङ्ग- एकवचनान्तं रूपं बहुवचनान्तं रूपं च लिखत |
उदा - जानाति जानन् जानन्तः
| क्रियापदानां | शात्रन्वपुंलिङ्ग- एकवचनान्तं रूपं | शात्रन्वपुंलिङ्ग- बहुवचनान्तं रूपं |
| १. गृह्णाति (seize/catch) | गृह्णन् | गृह्णन्तः |
| २. क्रीणाति (buys | क्रीणन् | क्रीणन्तः |
| ३. रोदति (cries) | रुदन् | रुदन्तः, |
| ४. ददाति (gives) | ददत् | ददतः |
| ५. करोति (does) | कुर्वन् | कुर्वन्तः |
| ६. शक्नोति (can) | शक्नुवन् | शक्नुवन्तः |
| ७. बिभेति (afraid) | बिभ्यत् | बिभ्यतः |
| ८. आप्नोति (gets) | आप्नुवन् | आप्नुवन्तः |
| ९. बघ्नाति (fix/bind) | बध्नन् | बध्नन्तः |
| १०. श्रृणोति (hears | शृण्वन् | शृण्वन्तः |
III. आवरणे दत्तानां क्रियापदानां साहाय्येन उचितैः शत्रन्तरूपैः रिक्तस्थलानि पूरयत
उदा - नर्तकाः गीतं .............. (शृण्वन्ति) नर्तितवन्तः |
नर्तकाः गीतं शृण्वन्तः नर्तितवन्तः ।
१. छात्राः रुदन्तः (रुदन्ति) पाठं लिखितवन्तः |
1. The students wrote the text crying.
२ भक्ताः जपं कुर्वन्तः (कुर्वन्ति) आनन्दम् अनुभवन्ति ।
2 Devotees experience bliss while chanting.
३. अर्चकाः तीर्थ ददतः (ददति) उपविष्टवन्तः सन्ति ।
3. The worshipers are seated while offering teertha.
४. शिक्षकाः पुस्तकानि क्रीणन्तः (क्रीणन्ति) शालाम् आगतवन्तः ।
4. The teachers came to the school buying books.
५, विद्यार्थिनः शिक्षकेभ्यः बिभ्यतः (बिभ्यति) गृहपाठं समापितवन्तः ।
5. The students finished their homework being afraid of teachers.
६. अभिमानिनः पक्षस्य ध्वजं आपणेषु बध्नन्तः (बध्नन्ति) अग्रे गतवन्तः ।
6. The proud men went forward tying their own the party flag.
IV. आवरणे दत्तानां क्रियापदानाम् शत्रनतणुंलिङ्गैकवचनान्तेन रूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत ।
(गृह्णाति, बघ्नाति, जानाति, प्राप्नोति, रोदिति, शक्नोति, बिभेति)
उदा - सुग्रीवः रुदन् रामस्य साहाय्यं पृष्टवान् ।
१. सः कार्य कतु शक्नुवन् अपि तृष्णीं स्थितवान् । .
1. Though he remained thirsty he could do the work
२. शङ्करः प्रादेशिकभाषां जानन् अपि स्वमातृभाषया एव उत्तरितवान् ।
2. Shankar replied in his mother tongue even though he knew the regional language.
३. सर्वेशः नूतनान् अनुभवान् प्राप्नुवन् कार्यश्रेण्याम् अग्रे गतवान् |
3. Sarvesh moved forward in the range of work gaining new experiences
४.. पङ्गुः दण्डं गृह्णन् मार्गे चलति |
4.. The lame man walks on the road with a stick.
५. नर्तकः पादयोः किङ्कणीं बध्नन् शीघ्रं धावितवान् |
5. The dancer ran quickly, tying the beads on his feet.
६. दुष्टात् बिभ्यत् कर्मकरः कार्ये दोषं कृतवान् ।
6. The worker, afraid of the wicked, made a mistake in his work.
३. प्रहेलिका
राजन् ! कमलपत्राक्ष ! तत्ते भवतु चाक्षयम् |
आसादयति यद्रूपं करेणुः करणैः विना |
पदविभागः
राजन्, कमलपत्राक्ष, तत्, ते, भवतु, च, अक्षयम्, आसादयति यत् रूपम् करेणुः करणैः विना
अन्वयः
हे राजन्! कमलपत्राक्ष! यत् रूपम् करेणुः करणैः विना आसादयति तत् ते अक्षयम् भवतु
सामान्यार्थः
कमलमिव नेत्रयुक्त राजन्, करेणोः (हस्तिन्याः) करणानि (इन्द्रियाणि) यदि न भवेयुः तर्हि यत् रूपं प्राप्येत तत् भवतः अक्षयं भवतु ।
O king with eyes like lotuses, if you do not have the senses of the elephant, may the form you attain be inexhaustible.
प्रहेलिका उत्तरम् : करेणुः इत्यस्मिन् शब्दे क् र् ण् इत्येतान् वर्णान् यदि निष्कासयेम तर्हि अवशिष्यते - अ + ए + उः = ए + उः = आय् + उः = आयु भवति । (सन्धिः कार्यः)
अतः, श्लोकस्य अर्थः "दीर्घं जीवतु" इति हे राजा !"।
Answer to the puzzle - From the word करेणु, if the consonants क् र् ण् are removed, the form that remains is अ + ए + उः : | = ए + उः = आय् + उः = आयुः | So, the verse means "May you live long oh king !".
४. सुभाषितम्
| ३. |
दानं भोगो नाशस्तिस्नो गतयो भवन्ति वित्तस्य | यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ।। |
पदविभागः
दानम्, भोगः, नाशः, तिस्रः, गतयः, भवन्ति, वित्तस्य | यः, न, ददाति, न, भुङ्क्ते, तस्य, तृतीया, गतिः, भवति ।
सन्धिः
| दानम् + भोगः भोगः + नाशः नाशः + तिस्रः तिस्रः + गतयः गतयः + भवन्ति यः + न गतिः + भवति |
= = = = = = = |
अनुस्वारः विसर्ग-उकारः विसर्ग-सकारः विसर्ग-उकारः विसर्ग-उकारः विसर्ग-उकारः विसर्ग-रेफः |
सामान्यार्थः
केवलं एतानि त्रीणि धनगतिः - दानं, भोगः, नाशः च। परन्तु यः न धनदानं करोति न च तत् धनं उपभोजयति, तस्य धनस्य केवलं तृतीयवेगः भवति अर्थात् तस्य धनं नष्टं भवति।
वाक्यविश्लेषणम्
|
क्रिया |
- | भवन्ति, ददाति, भुङ्क्ते भवति |
| प्रथमा विभक्तिः | - | दानम्, भोगः, नाशः, तिस्रः, गतयः, यः, तृतीया, गतिः |
| षष्ठी विभक्तिः | - | वित्तस्य, तस्य |
| अव्ययम् | - | न |
अन्वयः
वित्तस्य दानं भोगः नाशः तिस्रः गतयः भवन्ति | यः न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिः, भवति ।
तात्पर्यम्
धनव्ययस्य त्रयः मार्गाः सन्ति । ते दानं, भोगः, हानिः च । न दानं न भुङ्क्ते यस्य धनहानिः स्यात् । अस्माभिः दानरूपेण धनं दातव्यम्। अस्माकं स्वप्रयोगाय वा प्रयोक्तव्यम्। कृपणः एतत् न करोति धनं नष्टं भविष्यति। समाजस्य प्रगतेः कृते धनस्य प्रसारणं करणीयम्।
There are three ways of spending money. They’re charity, enjoyment, and loss. A person who neither gives charity nor enjoys will lose his money. We should give money as charity. or should be applied for our own use. Miser doesn't do this and the money will be lost. For society's progress, money must be circulated.
|
४. |
व्यसनानन्तरं सौख्यं स्वल्पमप्यधिकं भवेत् | |
पदविभागः
व्यसनानन्तरम्, सौख्यम्, स्वल्पम्, अपि, अधिकम्, भवेत्,
काषायरसम्, आसाद्य, स्वादु, अतीव, अम्बु, विन्दते ।
सन्धिः
| व्यसन + अनन्तरम् | - | सवर्णदीर्घ-सन्धिः |
| अनन्तरम् + सौख्यम् | - | अनुस्वार-सन्धिः |
| सौख्यम् + स्वल्पम् | - | अनुस्वार-सन्धिः |
| अपि + अधिकम् | - | यण्-सन्धिः |
| अधिकम् + भवेत् | - | अनुस्वार-सन्धिः |
| स्वादु + अतीव | - | यण्-सन्धिः |
| अतीव + अम्बु | - | सवर्णदीर्घ-सन्धिः |
सामान्यार्थः
दुःखानि गत्वा अल्पः आनन्दः अपि महत् इव दृश्यते। अनन्तरम्
कटाक्षस्वादस्य स्वादनं (औषधानां, गूजरी इत्यादीनां) जलम्
सुमधुरस्वादः खलु।
After going through miseries even a small joy seems big. After
tasting astringent flavour (of medicines, gooseberry, etc) water
tastes very sweet indeed.
वाक्यविश्लेषणम्
| क्रिया | - | भवेत्, विन्दते |
| प्रथमा विभक्तिः | - | व्यसनानन्तरम्, सौख्यम्, स्वल्पम्, अधिकम् |
| द्वितीया विभक्तिः | - | काषायरसम्, स्वादु, अम्बु, |
| ल्यबन्त प्रयोगः | आसाद्य | |
| अव्ययम् | - | अपि, अतीव |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
| क्रिया किं भवेत् कीदृशं सौख्यम् कीदृशं भवेत् कदा भवेत् |
भवेत् सौख्यम् स्वल्पम् अधिकम् व्यसनानन्तरम् |
स्यात् सुखम् किञ्चित् महत् दुःखात् अनन्तरम् |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
| क्रिया कः विन्दते? किं विन्दते? कीदृशं विन्दते? किं कृत्वा विन्दते? कम् आसाद्य? |
विन्दते कश्चित् (अध्याहारः) अम्बु अतीव स्वादु आसाद्य काषायरसम् |
अनुभवति कश्चित् मानवः जलम् रुचिकरम् पीत्वा तुवरपानम् |
अन्वयः
व्यसनानन्तरं सौख्यं स्वल्पम् अपि अधिकं भवेत् ।
(कश्चित्) काषायरसम् आसाद्य अम्बु अतीव स्वादु विन्दते ।
तात्पर्यम्
कष्टानां सामना कृत्वा यदि कस्यचित् सुखस्य माध्यमेन किञ्चित् अपि विश्रामं प्राप्नोति तर्हि तस्य दृष्ट्या तत् अत्यन्तं विशालं दृश्यते, यथा अत्यन्तं कटुं वा कटिबन्धं वा स्वादनरसं औषधं वा पिबन् साधारणं जलं अतीव स्वादिष्टं अनुभवति |
After facing difficulties if a person gets even a little respite by way of some happiness, it appears to him quite big, just like one feels ordinary water very tasty after drinking a very bitter or astringent tasting juice or a medicine.
व्याकरणांशाः
| व्यसनानन्तरम् सौख्यम् स्वल्पम् अधिकम् अपि भवेत् काषायरसम् आसाद्य स्वादु अतीव अम्बु विन्दते |
- - - - - - - - - - - - - |
अ.नपु्., प्र.ए.व. अ.नपु्., प्र.ए.व. अ.नपु्., प्र.ए.व. अ.नपु्., प्र.ए.व. अव्ययम् भू. धातुः परस्मैपदी विधिलिङ्-लकारः प्र.ए अ.पु. द्वि. ए.व. ल्यबन्ताव्ययम् उ.नपुं., द्वि. ए.व. अव्ययम् उ.नपुं., द्वि. ए.व. विद् धातुः आत्मनेपदी लट्-लकारः प्र. ए.व. |
५. काव्यकथा
।। मन्त्रालोचनम् ।। (Confidential Deliberations)
यदा नारदमुनिः द्वारकानगरात् निवृत्तवान्, तदैव इन्द्रप्रस्थनगरात् युधिष्ठिरः अन्यं सन्देशं श्रीकृष्णाय प्रेषितवान् ।
द्वारकानगरात् - पञ्चमि. वि.; निवृत्तवान् - नि + वृत् + क्तवतुँ, पुं; तदैव - तदा + एव (स्वर-वृद्धि संधि); इन्द्रप्रस्थनगरात् - पञ्चमि. वि.; अन्यं (विशेषन, द्वितीया वि.;) सन्देशं (विशेष्य- द्वितीया वि.); श्रीकृष्णाय - (चतुर्थी वि.); प्रेषितवान् - कृदन्तरूपाणि - प्र + ईष् + क्तवतुँ, पुं.
When Naradamuni departed from Dwarka, at that time Yudhisthira from Indraprastha sent another message to Lord Kṛṣṇa.
युधिष्ठिरः राजसूययागं कर्तुं सङ्कल्पं कृतवान् आसीत् |
Yudhisthira had resolved to perform the Rajasuya Yaga.
यागस्य मध्ये विघ्नो भवति इति धर्मराजः भीतः आसीत् ।
विघ्नो (विघ्नः + भवति- विसर्ग- सन्धिः-लोपः )
Dharmaraja was afraid that there would be an obstacle in the middle of the sacrifice.
अतः सः श्रीकृष्णम् आहूतवान् ।
So he called out to Lord Kṛṣṇa.
श्रीकृष्णः चिन्तितवान् - “एकत्र देवकार्यम्, अन्यत्र बन्धुकार्यम् |
Sri Krishna thought, “One is the work of the gods, another is the work of the relatives.
किं करोमीति सन्देह उत्पन्नः ।
करोमीति (करोमि + इति - सवर्णे दीर्घ-सन्धिः) सन्देह (सन्देहः + उत्पन्नः -विसर्ग- सन्धिः-लोपः )Doubt" arose as to what I was doing.
समस्यां परिहर्तुं सः मन्त्रालोचनं निश्चितवान् |
To solve the problem he decided to have a confidential deliberation.
ज्ञानवृद्धः उद्धवः अग्रजोः बलरामश्च आगतवन्तौ ।
अग्रजोः (अग्रजः + बलरामः - विसर्ग सन्धिः उकारः)Uddhava, one who is advanced in knowledge, and his elder brother Balarama arrived.
त्रयोः मिलित्वा मन्त्रालोचनम् अकुर्वन् |
त्रयोः(त्रयः + मिलित्वा - विसर्ग सन्धिः उकारः)The three of them had the secret discussion together.
श्रीकृष्णः - ““नारदमहर्षिः देवेन्द्रस्य सन्देशं गृहीत्वा आगतवान् |
Sri Krishna: The sage Narada came with the message of the lord Indra.
दुष्टशिशुपालस्य वधः “करणीयः इति सूचितवान् |
He suggested that the evil Shishupal should be killed.
युधिष्ठिरो यागाय माम् आहूतवान् |
Yudhisthira invited me to the sacrifice.
तस्य विघ्नभयम् अस्ति ।
He is afraid of obstacles.
एवं कार्यद्वयं सम्प्राप्तम् ।
Thus, two tasks have been accomplished.
धर्मराजस्य अनुजाः वीराः शूराश्च ।
The younger brothers of Dharmaraja were brave and courageous.
तस्मात् धर्मराजः तेषां साहाय्येन यागं करोति |
Therefore the Dharmaraja performs the sacrifice with their help.
शिशुपालस्तु दुष्टो दिने दिने वर्धते ।
Shishupala is growing more and more evil day by day.
नीतिकाराः वदन्ति - “व्याधिः वर्धमानः शत्रु: च 'नोपेक्षणीयौ इति |
Policymakers say, “Disease and the growing enemy should not be ignored.
अयं ममाभिप्रायः |
This is my opinion.
अत्र युक्तायुक्तं विचार्य कथयन्तु'' इति उक्तवान् |
Consider and tell me what is proper and improper here,” he said.
प्रश्नाः
१. युधिष्ठिरः किं कर्तु सङ्कल्पितवान् आसीत् ?
युधिष्ठिरः राजसूययागं कर्तु सङ्कल्पितवान् आसीत् ।
२. धर्मराजस्य भीतिः का ?
यागस्य मध्ये विघ्नो भवति इति र्मराजस्य भीतिः आसीत् ।
३. मन्त्रालोचनार्थं कौ आगतौ ?
मन्त्रालोचनार्थम् उद्धवः बलरामश्च आगतौ ।
४. देवेन्द्रः किं सूचितवान् ?
दुष्टस्य शिशुपानस्य वधः करणीयः इति सूचितवान् ।
५. कौ न उपेक्षणीयौ ?
व्याधिः वर्धमानः शत्रु: च नोपेक्षणीयौ ।
६. अन्वयरचना
In this section, we have, for you, selected verses from the Bhagavadgita.
(The verses are taken from the first chapter of the Gita. As it is not possible to include all the verses of this chapter in these ten lessons, only a few slokas have been extracted. In some places the latter half of one sloka is combined with the former half of the next sloka.)
The blind Dhritarashtra wanted to see the happenings in the Mahabharata war field. To fulfill his desire Sanjaya was blessed by Vyasa with a divine vision that enabled him to see the happenings on the Warfield while sitting in the camp with Dhritarashtra. This is the story that forms the background for the Bhagavadgita.
The armies of Kauravas and Pandavas are in the array on the battlefield. Arjuna wants to see the warriors in the enemy's army.
Krishna stops the chariot between the two armies for Arjuna to take a good look at those whom he has to fight. Arjuna is terrified at the sight of his kith and kin there and drops his bow saying he would not fight. There begins the teaching of Krishna. Krishna elaborates on what is Dharma and what is Adharma and proceeds to explain many things to Arjuna.
We begin with the second sloka of the first chapter here. In reply to Dhritarashtra's query ‘what did my sons and Pandu's sons do in the battle field’, Sanjaya says -
|
१. |
दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा | |
पदविभागः
दृष्ट्वा, तु, पाण्डवानीकम्, व्यूढम्, दुर्योधनः, तदा, आचार्यम्, उपसङ्गम्य, राजा, वचनम्, अब्रवीत् |
सन्धिः
| पाण्डवानीकम् | (पाण्डव + अनीकम्) | - सवर्ण-दीर्घ सन्धिः |
| पाण्डवानीकं | (पाण्डवानीकम् + व्यूढम्) | - अनुस्वार-सन्धिः |
| व्यूढं | (व्यूढम् + दुर्योधनः) | - अनुस्वार-सन्धिः |
| दुर्योधनस्तदा | (दुर्योधनः + तदा) | - विसर्ग-सत्व सन्धिः |
सामान्यार्थः
दुर्योधनः पाण्डवसैन्यं सङ्ग्रहं दृष्ट्वा स्वगुरुं द्रोणं समीपं गत्वा इदम् वचनमब्रवीत्।
Duryodhana on seeing the army of the Pandavas in an array, approached his preceptor Drona and spoke these words.
वाक्यविश्लेषणम्
| l. क्रियापदम् | - अब्रवीत् |
| 2. प्रथमा | - दुर्योधनः, राजा |
| 3. द्वितीया | - पाण्डवानीकम्, वचनम्, व्यूढम्, आचार्यम्, |
| 4. क्त्वान्तं, ल्यबन्ताव्ययं च | - दृष्ट्वा, उपसङ्गम्य |
| 5. अव्ययम् | - तदा, तु |
अन्वयरचना प्रतिपदार्थः च
| क्रिया कः अब्रवीत्? कीदृशः दुर्योधनः किम् अब्रवीत्? किं कृत्वाअब्रवीत्? किं दृष्ट्वा? कीदृशं पाण्डवानीकम्? पुनः किं कृत्वा अब्रवीत्? कं समीप्य? कदा अब्रवीत्? |
अब्रवीत् दुर्योधनः राजा वचनम् दृष्ट्वा पाण्डवानीकम् व्यूढम् उपसङ्गम्य आचार्यम् तदा |
उक्तवान् धृतराष्टस्य ज्येष्ठपुत्रः नृपः वाक्यम् अवलोक्य पाण्डवानां सैन्यम् व्यूहरूपेण सिद्धम्समीप्य (समीपं गत्वा) गुरुं द्रोणाचार्यम् तस्मिन् समये |
अन्वयः
तदा राजा दुर्योधनः पाण्डवानीकं दृष्ट्वा आचार्यम् उपसङ्गम्य तु व्यूढं वचनम् अब्रवीत् ।
तात्पर्यम्
सञ्जय उवाच पाण्डवानां सैन्यं रणसङ्केतं विनिर्मितं दृष्ट्वा तदा राजा दुर्योधनः स्वगुरुं द्रोणाचार्यम् उपसृत्य एतद् वचनं उक्तवान्।
व्याकरणांशाः
| दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकम् व्यूढम् दुर्योधनः तदा आचार्यम् उपसङ्गम्य राजा वचनम् अब्रवीत् | |
दृश् धातुः, क्त्वाम्ताव्ययम् अव्ययम् अ.पुं., द्वि. वि., ए अ.पुं., द्वि. वि., ए अ.पुं., प्र. वि., ए अव्ययम् अ.पुं., द्वि. वि., ए. उप + सम् + गम् धातुः ल्यबन्ताव्ययम् न. पुं., प्र. वि. ए. अ. नपुं., द्वि. वि., ए. ब्रू धातुः, लङ् लकारः प्र. वि., ए |
The next sloka is also addressed to Dronacharya by Duryodhana.
|
२. |
पश्यैतां पाण्डुपुञ्नाणाम् आचार्य महतीं चमूम् । व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तब शिष्येण धीमता ।। |
पदविभागः
पश्य, एताम्, पाण्डुपुत्राणाम्, आचार्य, महतीम्, चमूम्, व्यूढाम्, द्रुपदपुत्रेण, तव, शिष्येण, धीमता ।
सन्धिः
| पश्य + एताम् एताम् + पाण्डुपुत्राणाम् महतीम् + चमूम् व्यूढाम्+ द्रुपदपुत्रेण |
वृद्धिसन्धिः अनुस्वार-सन्धिः अनुस्वार-सन्धिः अनुस्वार-सन्धिः |
वाक्यविश्लेषणम्
| क्रियापदम् | पश्य |
| प्रथमाविभक्तिः | (त्वम्) |
| सम्बोधनप्रथमा | आचार्य ! |
| द्वितीया | एताम्, महतीम्, चमूम्, व्यूढाम् |
| तृतीया | द्रुपदपुत्रेण, शिष्येण, धीमता |
| षष्ठी | पाण्डुपुत्राणाम्, तव |
Comments
Post a Comment